. ... สาวสวนหม่อน ....

เพียงพลิ้ว

วันนี้ น้องกานต์ใส่ชุดผ้าไหมสวยจัง พี่เหน่ง เพื่อนร่วมงานเอ่ยทักแต่เช้า
ขอบคุณค่ะ ฝีมือแม่กานต์เองนะคะ ตั้งแต่เลี้ยงไหม มัดหมี่ ทำเองทุกขั้นตอนเลยค่ะ 
โอ้โห ลูกสาวช่างนี่เอง แล้วลูกสาวทำอะไรเป็นบ้างจ๊ะ
นั่นสิ ฉันทำอะไรเป็นบ้างนะ นอกจากใส่ผ้าไหมสวยๆพวกนี้ ไม่เป็นเลย คือคำตอบ จำได้ตอนเป็นเด็ก แม่จะใช้ให้ไปเก็บใบหม่อนมาเลี้ยงไหมวันละสองเวลา ตอนเช้าตรู่ตื่นขึ้นมาแล้วก็ตอนเย็น ฉันกับน้องชายจะหิ้วตะกร้าคนละใบเข้าสวนหม่อน แล้วก็แข่งกันเก็บ ใครเต็มตะกร้าก่อน ก็ได้เลิกไปเล่นน้ำก่อน ส่วนใหญ่แล้วน้องชายจะเก็บเสร็จก่อนแต่ไม่ค่อยมีคุณภาพ คือเด็ดใบหม่อนแล้วก็หว่านใส่ตะกร้าซึ่งจะทำให้เต็มเร็วกว่าการยัดใส่ตะกร้าอย่างแน่นหนา แล้วน้องชายก็จะถูกใช้ให้มาเก็บซ่อมอีกรอบ หน้าตาใบหม่อนเป็นแบบนี้ค่ะ 
 
ตอนเช้าๆราวๆตีสี่แม่ก็จะตื่นขึ้นมาให้อาหารตัวไหมที่เลี้ยงใส่กระด้งที่วางเรียงกันไว้ในชั้นไม้ไผ่ แต่ละวันจำนวนกระด้งก็จะเพิ่มขึ้นตามการเจริญเติบโตของตัวไหม แม่ให้อาหารตัวไหมประมาณ 4-5 ครั้งแล้วแต่ความขยันของคนเลี้ยงและการกินอาหารของตัวไหม แม่ฉันขยันมาก เลี้ยงดีมากให้อาหารเยอะจนลูกๆบ่นเพราะคร้านเก็บใบหม่อน ตัวไหมจะมีเวลานอนด้วย นอนประมาณสี่ครั้งถึงจะกลายเป็นดักแด้ที่อยู่ฝักที่เรียกรังไหม กว่าจะโตได้ก็หมดหม่อนไปหลายสวนเลย รายละเอียดปลีกย่อยมีอีกมากมายต้องถามแม่ว่าทำอะไรบ้าง ตัวหม่อนตัวเล็กเป็นแบบนี้นะคะ 

หลังจากตัวไหมสุกคือโตเต็มที่แล้ว ปกติตัวไหมจะสีขาวหม่นๆปนเขียวเพราะกินใบหม่อน พอตัวไหมสุกก็จะเปลี่ยนเป็นสีชมพูอ่อนๆหรือสีเข้มแล้วแต่พันธุ์ของตัวไหม เช้าที่ตัวไหมสุกจะถูกแม่ปลูกแต่เช้าเพื่อมาเก็บตัวไหมใส่จ่อที่ทำด้วยไม้ไผ่ พ่อจะเก่งมากในการเก็บตัวไหม เก็บเร็วมาก ช่วยงานเราได้เยอะเลยในขั้นตอนนี้ เก็บเสร็จก็จะให้ตัวไหมฟักตัวในจ่อหนึ่งคืน
 
หลังจากหนึ่งคืนเราก็จะได้รังไหมสีเหลืองสวยเต็มจ่อ เราก็จะมาเก็บรังไหมออกจากจ่อมาใส่กระด้ง แล้วก็เก็บหยากไย่ออกจากรังไหมเอานำไปให้แม่สาวไหม เช้าวันสาวไหม แม่ตื่นแต่เช้าต้มน้ำร้อนแล้วนำรังไหมลงไปทีละน้อย วันนี้ฉันกับน้องชายจะมีความสุขมาก จะคอยวนเวียนมาช่วยแม่ทำงาน ช่วยตักดักแด้ออกจากหม้อ ทั้งตักทั้งกิน สนุกและอร่อยทีเดียว สงสารแต่พ่อ ช่วยงานมาตั้งนาน ทานดักแด้ไม่ได้เพราะกินทีไรท้อง
เสียทุกที

มาได้เส้นไหมดิบมา แม่ก็จะนำไปเข้าสู่กรรมวิธีต่างๆที่ฉันเรียกเป็นภาษกลางไม่ค่อยถูกนัก เพราะแม่พูดเป็นแต่ภาษาอีสาน เส้นไหมก็จะถูกนำไปย้อมสี กวัก ปั่น มัดหมี่ ทอ และอะไรอีกมากมาย เคยได้ยินแม่เรียกแบบนี้ 
การสาวหลอก คือกรรมวิธีสาว (ดึง) เอาไยไหมออกมาจากฝักหลอก (ฝักไหม) มาเป็นเส้นไหม โดยนำเอาฝักหลอก (ฝักไหม) ต้มใส่หม้อดินขนาดใหญ่ มีเครื่องมือคีบดึงเส้นไหมออกมาเป็นเส้นยาวติดต่อกันเป็นเส้นเดียวกันตลอดจนหมดทุกฝัก เมื่อดึงเอาเส้นไหมออกมาจนหมดทุกฝักแล้วจะเหลือแต่ตัวไหม (ตัวหนอน) ที่ชาวบ้านเรียกกันว่า "ดักแด้" เป็นอาหารที่ให้โปรตีนและอร่อยมาก เป็นของโปรดของชาวภาคอีสาน ไหมที่ได้จากการสาวหลอกนี้เป็นไหมเส้นแข็ง เรียกกันว่า ไหมดิบ
การเหล่งไหม ไหมที่สาว (ดึง) ออกมาจากฝักหลอกนั้น จะยาวติดต่อเป็นเส้นเดียวกันตลอด ชาวบ้านจะนำเส้นไหมดิบมาเหล่งไหม (คล้ายกรอไหม) เพื่อทำเส้นไหมให้เป็นปอยไหม ไหมแต่ละปอยที่เหล่งได้นั้นจะใช้ไหมหนักประมาณ 2 - 3 ขีด
 การด่องไหม คือกรรมวิธีนำปอยไหมที่ได้มาจากการเหล่งไหม มาต้มในน้ำเดือดโดยเติมผงด่าง เพื่อทำให้เส้นไหมอ่อนตัวลง หลังจากต้มในน้ำเดือดประมาณ 5 - 10 นาที จะนำไหมขึ้นมาบิดเอาน้ำออกจนหมด ผึ่งแดดและสลัดให้แห้ง ไหมที่ผ่านกรรมวิธีการด่องไหมแล้ว เส้นไหมจะอ่อนตัว และนิ่มลงกว่าเดิม
 การกวักไหม คือกรรมวิธีที่นำเอาปอยไหมที่ผ่านการด่องไหมแล้วมา "กวัก" เพื่อทำให้เส้นไหมติดต่อเป็นเส้นเดียวกันตลอด เพราะกรรมวิธีการด่องไหม จะทำให้เส้นไหมขาดไม่ติดต่อกัน จึงนำปอยไหมมา "กวักไหม" ให้เส้นไหมติดต่อกัน โดยใช้เครื่องมือสองอย่างคือ "กง" (สำหรับใส่ปอยไหม ทำด้วยไม้ไผ่และเชือก) และ "กวัก"
การค่นไหม คือกรรมวิธีนำเอาไหมที่กวักเรียบร้อยแล้ว "มาค่น"ทำปอยหมี่เพื่อนำไป "มัดหมี่" ต่อไป เครื่องมือที่ใช้ค่นหมี่เรียกว่า "ฮงค่นหมี่" ปอยหมี่ที่ค่นเสร็จเรียบร้อยแล้ว แต่ละปอยจะมีความยาวเท่ากับความกว้างขงผืนผ้าไหมที่ทอเสร็จเรียบร้อยแล้ว
การมัดหมี่ เป็นกรรมวิธีที่สำคัญที่สุดที่จะทำผ้าไหมให้เป็นลายและสีสันต่าง ๆ ในการมัดหมี่ให้เป็นลายและสีต่าง ๆ นั้น ขึ้นอยู่กับกรรมวิธีและความนิยมของผู้ใช้เป็นสำคัญ เพราะลายและสีของผ้าไหมมีมากมายเหลือเกิน เช่น ถ้าต้องการผ้าไหมมีลายเล็ก ๆ เต็มผืนและหลาย ๆ สี ต้องใช้ผู้ที่มีฝีมือประณีตในการมัดหมี่ ขณะเดียวกันค่าแรงงานในการจ้างมัดหมี่ก็แพงขึ้นด้วย เครื่องมือที่ใช้ในการมัดหมี่ คือ มีดบางเล็ก ๆ หรือใบมีดโกนชนิดมีด้าม เชือก ฟาง (สมัยก่อนใช้กาบกล้วยแห้ง) "ฮงหมี่" และ "แบบลายหมี่" การมัดลายเต็มตัว (เต็มผืน) ผู้มัดจะต้องมัดลายตามแบบลายหมี่ให้เต็มปอยหมี่ (ผู้ที่ชำนาญในการมัดหมี่จะไม่ดูแบบลายหมี่) ส่วนการมัดลายครึ่งท่อน (ครึ่งผืน) ผู้มัดหมี่จะมัดเพียงครึ่งเดียวของปอยหมี่เท่านั้น ขั้นตอนการหมัดหมี่จะเริ่มจาก เอาปอยหมี่ที่ค่นเสร็จแล้วใส่ "ฮงหมี่" ใช้เชือกฟางที่ซอยเล็ก ๆ มัดลำหมี่แต่ละลำไปตามแบบลายหมี่ ส่วนของไหมที่ถูกเชือกฟางมัดนี้เวลานำไปย้อมสี สีอื่นจะไม่สามารถเข้าไปในส่วนนั้น ๆ ได้ จะคงสีไว้ตามเดิม และส่วนที่ไม่ถูกมัดจะมีสีตามที่ย้อม ถ้ามัดหมี่และย้อมสีสลับกันหลายครั้งจะทำให้ผ้าไหมมีหลาย ๆ สี
          การย้อมหมี่ คือกรรมวิธีทำให้ผ้าไหมมีสีต่าง ๆ โดยนำปอยหมี่ที่มัดหมี่เรียบร้อยแล้วไปย้อมสีในน้ำเดือด โดยสีย้อมไหมที่มีคุณภาพดี ถ้าหากต้องการให้ผ้าไหมมีหลาย ๆ สีเพิ่มขึ้น เมื่อย้อมหมี่ด้วยสีย้อมไหมเรียบร้อยแล้ว จะต้องนำไป "โอบหมี่" คือการใช้เชือกฟางที่ซยเล็ก ๆ พันลำหมี่ตรงส่วนที่ยังไม่ถูกมัดหมี่ ตามแบบลายมัดหมี่ การโอบ (พัน) ต้องโอบ (พัน) ให้เชือกฟางแน่นที่สุดและหลาย ๆ รอบ นำหมี่ที่โอบหมี่เรียบร้อย แล้วไปล้างสีออกในน้ำเดือด (จะล้างออกเฉพาะบริเวณที่ไม่ถูกมัดหรือโอบเท่านั้น) โดยเติม "ด่างเหม็น" (ผงด่างที่มีกลิ่นเหม็น" หมี่ส่วนที่โอบหรือมัดไว้ จะคงสีตามเดิมส่วนที่ไม่ถูกโอบหรือมัดจะถูกล้างออกเป็นสีขาว นำไปย้อมเป็นสีอื่นอีกครั้งหนึ่งตามต้องการ บางสีเมื่อย้อมและนำไปโอบ (พัน) เรียบร้อยแล้ว ไม่ต้องนำไปล้างออก ใช้สีอื่นย้อมทับลงไปเลยก็ได้ เช่น ย้อมสีฟ้าหรือสีน้ำเงินแล้ว ต้องการให้ผ้าไหมเป็นสีเขียว ต้องใช้สีเหลืองย้อมทับอีกทีหนึ่ง เป็นต้น
 การแก้หมี่ คือกรรมวิธีแก้เชือกฟางที่ใช้มัดลำหมี่แต่ละลำออกให้หมดโดยใช้มีดบางเล็ก ๆ หรือใบมีดโกนชนิดมีด้าม การแก้หมี่จะต้องทำอย่างระมัดระวังอย่าให้มีดถูกเส้นไหมขาด หมที่แก้เชือกฟางออกหมดแล้ว จะเห็นลายหมี่ได้สวยงามและชัดเจนมาก
 การกวักหมี่ คือกรรมวิธีคล้าย ๆ กับการ "กวักไหม" โดยใช้อุปกรณ์ในการกวักเหมือนกัน นำหมี่ที่แก้เรียบร้อยแล้วใส่ "กง" และกวักออกจนหมดบ่อยเหมือนการกวักไหมทุกประการแต่จะต้องระมัดระวังอย่าให้เส้นไหมขาดตอน เพราะเมื่อนำไปทอแล้วจะไม่เป็นลายตามต้องการ
 การปั่นหลอด คือกรรมวิธีนำเอาหมี่ที่กวักเรียบร้อยแล้วไป "ปั่น" (กรอ) ใส่หลอด (ทำด้วยต้นปอแห้งที่ลอกเปลือกแล้วยาว 2 - 3 นิ้ว) โดยใช้เครื่องมือเรียกว่า "ไน" หมี่หนึ่งปอยจะปั่นใส่หลอดได้ประมาณ 35 - 45 หลอด โดยปั่น "กรอ" เรียงลำดับของหลอดไว้ตั้งแต่หลอดแรกจนถึงหลอดสุดท้ายสลับที่กันไม่ได้ นำหลอดแรกบรรจุใน "กระสวย" (ทำทำด้วยไม้หรือพลาสติก) นำไปทอในไหมเครือ (เส้นยืน) ที่เตรียมไว้จนหมดจำนวนหลอดที่ปั่นได้
 
แม่เป็นช่างมัดหมี่ที่เก่งที่สุดในหมู่บ้าน มีลูกศิษย์มากมายและได้มีผลงานไปแสดงในศูนย์ศิลปะชีพมากมาย แต่น่าเสียดายที่ลูกสาวสองคนทำไม่เป็นเลยสักคน แม่ก็ไม่เคยสอนให้ทำด้วย ให้ช่วยงานแต่เล็กๆน้อยเท่านั้นเอง เวลาแม่ทอผ้าไหม แม่ก็จะบอกว่านี่ลายอะไร ฉันจำได้ไม่หมดหรอก จำได้แต่ลายช้าง ลายต้นสนเป็นลายแรกที่แม่ทอให้ลูกสาวทั้งสอง ส่วนเมื่อสองปีที่แล้วแม่ทอผ้าไหมไว้ให้แล้วบอกว่า ลายช้างสีส้มนะ ใส่แล้วจะขับผิว และเตือนใจว่าอย่างให้เป็นช้าง น่าเสียดายที่ตอนนี้ใส่ไม่ได้เสียแล้ว

กว่าจะเป็นผ้าไหมมาได้ ขั้นตอนยุ่งยากพอดู แต่แม่ก็ยังคงเลี้ยงไหม มัดหมี่เป็นอาชีพเสริมหลังจากการทำนา ตอนนี้แม่อายุเยอะแล้ว ไม่ค่อยได้ทำงานมากแต่มีพี่สาวของฉันคอยช่วยเวลาที่แม่อยากเลี้ยงไหม ลูกๆรู้ว่าห้ามแม่ไม่ได้แน่เพราะแม่ขยันมากและภูมิใจในการทำผ้าไหมให้ลูกๆ ฉันจึงยิ้มยินดีเวลาที่ใส่ผ้าไหมแล้วเพื่อนๆแซวว่า สาวชาวบ้านมาแล้ว ใส่ผ้าไหมมาแต่ไกลเลย