การเขียนกลอนสุภาพ หรือ กลอนแปด

คนกุลา

จากการที่ได้เขียนเรื่องสัมผัส ซ้ำ-ซ้อน ขึ้นเพราะความสนใจใคร่รู้แล้ว ทำให้ผมสนใจที่จะค้นคว้าต่อ เกี่ยวกับการเขียน กลอนแปด หรือ กลอนสุภาพ โดยเริ่ม จากจับประเด็นเรื่อง ของสัมผัส เป็นจุดเริ่ม ขอออกตัวเสียก่อนนะครับ ว่าไม่ใช่ผู้รู้ แต่อยากเรียน และหากใครสนใจจะแลกเปลี่ยนและติติง ก็ขอเชิญชวนนะครับ วัตถุประสงค์อีกอย่าง ก็เพื่อเป็นแนวทางให้กับผู้เขียนกลอนใหม่ และสำหรับท่านที่เขียนช่ำชองอยู่แล้ว ก็ถือเป็นการทบทวน และแลกเปลี่ยนพัฒนากันให้ดียิ่งๆขึ้นไปนะครับ  
ตัวอย่าง
        กลอนสุภาพแปดคำประจำบ่อน               อ่านทุกตอนสามวรรคประจักษ์แถลง
ตอนต้นสามตอนสองสองแสดง                       ตอนสามแจ้งสามคำครบจำนวน
        มีกำหนดบทระยะกะสัมผัส                       ให้ฟาดฟัดชัดความตามกระสวน
วางจังหวะกะทำนองต้องกระบวน                        จึงจะชวนฟังเสนาะเพราะจับใจ ฯ
หลักเกณฑ์ทั่วไป-ฉันทลักษณ์ ในการเขียนกลอนแปดนั้นมีดังนี้
๑ . ในหนึ่งบทนั้นจะมี  4 วรรค
วรรคแรกเรียกว่า วรรคสดับ
วรรคที่สองเรียกว่า วรรครับ
วรรคที่สามเรียกว่า วรรครอง
วรรคที่สี่ เรียกว่า วรรคส่ง
คำสุดท้ายของวรรคแรก ควร เป็นเสียงสูง กลางหรือต่ำ เว้นไว้แต่เสียงสามัญห้ามใช้
คำสุดท้ายของวรรคที่สอง ควร เป็นเสียง สูง เสียงเดียว 
คำสุดท้ายของวรรคที่สาม ควร เป็นเสียงกลางหรือต่ำ
คำสุดท้ายของวรรคที่สี่ ควรเป็นเสียงเสียงกลางหรือต่ำเท่านั้น(ห้ามเป็นเป็นเสียงต่ำคำตาย)
๒. ในวรรคหนึ่ง ๆ มีอยู่ ๘ คำ จะใช้คำเกินกว่ากำหนดได้บ้าง แต่ต้องเป็นคำที่ประกอบด้วยเสียงสั้น
๓. การส่งสัมผัส คำที่ ๘ ของวรรคแรก สัมผัสกับคำที่ ๓ หรือคำที่ ๕ ของวรรคที่สอง คำที่ ๘ ของวรรคที่ ๒ สัมผัสกับคำที่ ๘ ของวรรคที่ ๓
คำ ที่ ๘ ของวรรคที่ ๓ สัมผัสกับคำที่ ๓ หรือที่ ๕ ของวรรคที่ ๔ และคำสุดท้ายของวรรคที่ ๔ ส่งสัมผัสไปยังคำสุดท้ายของวรรคที่ ๒ ของบทต่อไป
๔. วรรคสดับ หรือวรรคแรก คำสุดท้ายใช้คำเต้น คือ เว้นคำสามัญใช้ได้หมด แต่ถ้าจำเป็นจะใช้เป็นเสียงสามัญก็อนุญาตให้ใช้ได้บ้าง แต่อย่าบ่อยนักพยายามหลีกเลี่ยง
๕. วรรครับ หรือวรรคสอง คำสุดท้ายนิยมใช้เสียงจัตวา ส่วน เอก โท ตรี ได้บ้าง ห้ามเด็ดขาดคือ เสียงสามัญ
๖. วรรครอง หรือวรรคสาม คำสุดท้ายนิยมใช้เสียงสามัญ ไม่นิยมใช้เสียงจัตวา หรือคำที่มีรูปวรรณยุกต์
๗. วรรคส่งหรือวรรคสี่ คำสุดท้ายนิยมใช้เสียงสามัญ ห้ามใช้คำตายและไม่นิยมใช้คำที่มีรูปวรรณยุกต์
๘. คำที่ ๓ ของวรรครองและวรรคส่ง ใช้ได้ทุกเสียง
๙. นิยมสัมผัสในระหว่างคำที่ ๕-๖-๗ ของทุก ๆ วรรค
๑๐. นิยมสัมผัสชิดในระหว่างคำที่ ๓-๔ ของวรรคสดับและวรรครอง
๑๑. อย่าให้มีสัมผัสเลือน, สัมผัสซ้ำ, สัมผัสซ้อน, สัมผัสเกิน, สัมผัสแย่ง, สัมผัสเผลอ, และสัมผัสเพี้ยน
สัมผัสประเภทต่างๆในกลอนแปด
@ กลอนแปดจะมีทั้งสัมผัสนอกและสัมผัสใน จึงจะไพเราะ แต่สัมผัสในไม่ได้บังคับว่า จะต้องมี แต่ถ้ามีจะทำให้กลอนไพเราะอีกมาก บางครั้งจะเห็นว่า กลอนบางบทไม่มีสัมผัสในแต่ไพเราะได้เช่นกัน เพราะอาศัยจังหวะและน้ำหนักของคำ ซึ่งในโอกาสต่อๆไปหากมีเวลา ผมจะเขียนถึงเรื่องนี้ แต่วันนี้มาว่าเรื่องสัมผัสก่อน
๑) สัมผัสนอก คือ สัมผัสบังคับของบทร้อยกรองทุกชนิด ได้แก่ สัมผัสที่ส่งและรับกันระหว่างวรรค ระหว่างบาท และระหว่างบท ตามลักษณะบังคับของบทร้อยกรองแต่ละชนิด คำที่ใช้เป็นสัมผัสนอกต้องเป็นคำที่สัมผัสสระเท่านั้น
   สัมผัสนอก เป็น สัมผัสบังคับ
คือ สัมผัสระหว่างวรรค ระหว่างบท เป็นสัมผัสบังคับ ในตำแหน่งที่กำหนดของบทร้อยกรองแต่ละชนิด ซึ่งกำหนดไว้เป็นการเฉพาะตามแผนผังบังคับ สัมผัสนอกใช้เฉพาะสัมผัสสระเท่านั้น 
นอกจากนั้นในกรณีที่มีคำว่า หรือ หมายถึงให้เลือกสัมผัสในตำแหน่งใดตำแหน่งหนึ่งเพียงทีเดียวเท่านั้น
 " สัมผัสนอก " มีลักษณะดังนี้
1   2   3   4   5   6   7   8..............1   2   3   4   5   6   7   8 
1   2   3   4   5   6   7   8..............1   2   3   4   5   6   7   8
- คำสุดท้ายของวรรคแรก จะต้องสัมผัสเสียงกับ คำที่สามหรือห้า ของวรรคสอง
- คำสุดท้ายของวรรคที่สอง จะต้องสัมผัสเสียงกับคำสุดท้ายของวรรคที่สี่ 
- คำสุดท้ายของวรรคที่สอง จะต้องสัมผัสเสียงกับคำที่สามหรือห้า ของวรรคที่สี่ด้วย
  สำหรับสัมผัสสระหว่างบท (กรณีมีมากกว่าหนึ่งบท) 
คำสุดท้ายของวรรคที่สี่ของบท " แรก "
จะต้องสัมผัสเสียงกับคำท้ายของวรรคสองของบทถัดมา 
การหาเสียงว่าคำใดเป็นเสียง สูง กลาง หรือ ต่ำ สามารถเอาคำนั้นๆเข้าไปเทียบเสียงกับการผันพยัญชนะเสียงกลาง ดังนี้ กา ก่า ก้า ก๊า ก๋า เช่นคำว่า ค้า.......เทียบดังนี้ คา ค่า ค้า ค๊า........คำว่า ค้ารูปเป็นเสียงโทแต่เสียงนั้นเป็น เสียงตรี ตรงเสียงสระ ถ้าเป็น กา ก่า จัดเป็นเสียงต่ำส่วนเสียงสูงคือ ก๋า นอกนั้นจัดได้เป็นเสียงกลาง
๒) สัมผัสใน คือ สัมผัสที่ส่งและรับสัมผัสกันภายในวรรคเดียวกัน เป็นสัมผัสที่ไม่บังคับ สัมผัสในเป็นสัมผัสที่จะทำให้บทร้อยกรองนั้นไพเราะยิ่งขึ้น คำที่ใช้เป็นสัมผัสใน จะเป็นคำที่สัมผัสสระหรือสัมผัสอักษร ก็ได้  สัมผัสใน โดยทั่วไปไม่ได้บังคับว่าจะต้องมีหรือไม่ แต่ถ้าหากมีจะทำให้กลอนไพเราะมากยิ่งขึ้นแต่ถ้าไม่มีก็สามารถทำให้กลอนไพเราะได้เช่นกัน ถ้าแต่งให้สละสลวย 
        1 2 (3) (4) ((5)) 6 ((7)) (((8))
สัมผัสในจะมีสองคู่ๆแรกคือคำที่สามและสี่ คู่ที่สองคือคำที่ห้าและเจ็ด ของวรรคสัมผัสนั้นเป็นการสัมผัสเสียง ส่วนคำที่แปดคือคำส่งสัมผัส
- ส่วนกรณีที่วรรคหนึ่งมีเก้าคำกลอน สัมผัสในจะมีลักษณะดังนี้
        1 2 (3) (4) 5 ((6)) 7 ((8) (((9)))
จะเห็นได้ว่าสัมผัสในคู่ที่สองจะเปลี่ยนไปเป็นคำที่หกและแปด ส่วนคำที่เก้าเป็นคำเสียงส่งของวรรคไปสู่วรรคต่อไปเท่านั้น
ในการดูตัวอย่างสัมผัสใน ขอยกตัวอย่างกลอนของสุนทรภู่ว่าสัมผัสอย่างไรกัน 
            ถึงม้วยดินสิ้นฟ้ามหาสมุทร ไม่สิ้นสุดความรักสมัครสมาน
   แม้นเกิดในใต้หล้าสุธาธาร ขอพบพานพิศวาสไม่คลาดคลา 
            แม้ท่านจะไม่ได้ใช้เช่นนี้ทุกวรรค แต่สังเกตว่าท่านพยายามให้ลงแบบนี้ สรุปได้ว่า คำที่ 3 สัมผัสคำที่ 4 และคำที่ 5 สัมผัสคำที่ 7 (จะสัมผัสสระหรืออักษรก็ได้) ก็ฟังดูไพเราะ อันนี้แล้วแต่สไตล์ของแต่ละคน ซึ่งเป็นเอกลักษณ์ประจำตัว จนบางคนว่าเห็นกลอนก็รู้ได้ว่าใครแต่ง เป็นต้น 
               บางคนมัวแต่คิดจะเล่นสัมผัสใน จนบางทีเกิดปัญหาสัมผัสไม่พึงปรารถนาขึ้น สัมผัสเหล่านี้ ช่อประยงค์ เขียนไว้ จะมี สัมผัสเลือน สัมผัสซ้ำ สัมผัสเกิน สัมผัสแย่ง สัมผัสเผลอ และสัมผัสเพี้ยน ซึ่งผมได้เขียนเรื่อง สัมผัสซ้ำ-ซ้อนไปแล้ว ส่วนสัมผัสผิดพลาด หรือสัมผัสที่ไม่นิยมใช่กันอย่างอื่น ผมจะทยอยเขียนเรียบเรียงไปตามกำลังที่มีนะครับ
              ที่เรียบเรียงมานี่ ก็จากการไปอ่านและค้นคว้ามาจากท่านผู้รู้ หากท่านใดรู้ในบางแง่มุมจากนี้ ช่วยเพิ่มเติม วิพากษ์ วิจารณ์ ด้วยนะครับ เพราะฉันทลักษณ์ เหล่านี้เป็นเพียงพื้นฐาน แต่การใช้ลูกเล่นที่เป็นความเชี่ยวชาญ หรือเป็นเอกลักษณ์ เฉพาะตัวนั้น ก็เป็นเรื่องของเฉพาะบุคคลอยู่แล้ว นะครับ
คุณกุลา
ในเหมันต์
ขอบคุณ กาลเวลา, บุญสม แก้วพรม, Anna_Hawkins, ช่อประยงค์ (หรือ ประยงค์ อนันทวงศ์), วาสนา บุญสม, ม้าก้านกล้วย และ ครูไท ที่ได้มีการค้นคว้าเรียบเรียงเรื่องเหล่านี้ไว้ให้ได้ไปสืบค้นเพื่อศึกษากัน